Mijn logo bestaat uit drie blaadjes van bijvoet (Artemisia vulgaris). Op de onderkant van de blaadjes zie je de mooie nerfstructuur: donkere lijnen die zich aftekenen tegen wit viltig blad. De vorm van de drie blaadjes is geïnspireerd op het Keltische teken voor oneindigheid.
Ontmoeting in de Himalaya
Bijvoet heeft altijd al een aantrekkingskracht op me gehad. Deze band wordt verstevigd als ik tijdens een van mijn trekkings in de Himalaya door een lokale bewoner op het gebruik ervan wordt gewezen. Ik ben verrast dat hij ook in dit berggebied langs de kant van de weg staat. De kleine bloemknoppen worden er gebruikt als wierrook bij rituelen en voor genezing. Ik pluk een topje draag het bij me. Zo nu en dan wrijf ik de bloemknopjes tussen mijn vingers en snuif ik de heerlijk zoete en kruidige geur op. Deze gewoonte heb ik nog steeds.
Over de hele wereld, door alle tijden heen
In de tijd dat ik trekkings in de Himalaya maakte, was ik net afgestudeerd in kunstgeschiedenis en literatuurwetenschap. Ik wist dus nog niet dat plantensoorten zich over heel Eurazië hebben uitgebreid. Wat ik nog steeds heel bijzonder vind is dat bepaalde soorten planten die zich over een groot deel van de wereld verspreiden, vanaf de prehistorie door mensen op dezelfde manier worden gebruikt. Vanuit de geschiedenis weten we hoe planten medicinaal werden ingezet omdat er veel over geschreven is. De prehistorie – de periode voordat mensen iets gingen opschrijven – kunnen we onderzoeken met pollenonderzoek. Stuifmeel kan duizenden jaren bewaard blijven.
Een plant met historie
De oudste pollen die we van bijvoet hebben teruggevonden, zijn van 60.000 jaar geleden uit een graf van Neanderthalers in Irak. Om de overgang naar het dodenrijk makkelijker te maken, begroeven Neanderthalers hun gestorven vrienden en familieleden op een bed van bloeiende takken van bijvoet. Ook zijn pollen van bijvoet gevonden in religieuze grotten in Frankrijk van 10.000 tot 35.000 jaar oud.
Door alle eeuwen heen zijn aanwijzingen gevonden van het gebruik van bijvoet bij rituelen en genezing. Het werd gebruikt bij overgangsrituelen zoals bij geboorte en dood, seizoens- en jaarwisselingen en de overgang van vruchtbare naar wijze vrouw. Het werd ook gebruikt om het huis te reinigen en te beschermen tegen kwade invloeden.
Tijdens onze vroegere midzomerfeesten werd een gordel van bijvoet gedragen en sprong je met je geliefde over een vuur heen, voor bescherming en vurige liefde. In de periode rond de 11e eeuw stond bijvoet in heel hoog aanzien. In de Lacnunga – een Angelsaksische tekst over de heilige negen kruiden die Wodan aan de mensen had geschonken – stond bijvoet bovenaan. De oorspronkelijke inwoners van Noord-Amerika bestrooiden hun krachtplaatsen met bijvoet en brandde de wierrook tijdens rituele gelegenheden.
Bijvoet was onderdeel van de kruiden die gewijd waren aan Maria tijdens de Maria Hemelvaart. Deze kruidenwis werd eerst gezegend in de katholieke kerk en daarna in huis of in de stal opgehangen voor bescherming. De kruiden uit de wis werden ook als geneesmiddel gebruikt of als wierrook gebrand voor bescherming bij onweer. Zo speelt bijvoet in alle culturen door alle tijden heen een belangrijke rol.
Het kruid van de godin
De naam Artemisia is afgeleid van de Griekse godin Artemis, de vrije onafhankelijke godin van de wildernis en de maan. Artemis is de personificatie van de jaagster en verzamelaarster in de natuur. Bovendien is zij de beschermvrouwe van de kruidengeneeskundigen. In Egypte was bijvoet het kruid van Isis, de oeroude Aardegodin. De Romeinen gaven de plant de naam Diana, naar hun godin van de jacht en de geboorte. De plant die we nu vooral als onkruid zien, had vroeger dus de status van kruid van een belangrijke godin.
De geneeskrachtige toepassing
In de moderne tijd kunnen we de inhoudstoffen van planten onderzoeken en ze koppelen aan een werkzaamheid. Bijvoet bevat veel etherische olie en bitterstoffen. De specifieke stoffen hebben een werking op de gladde spieren van de baarmoeder. Het wordt ingezet bij een onregelmatige en uitblijvende menstruatie omdat het de baarmoeder stimuleert. Ook helpt het bij klachten in de overgang. Om deze reden is bijvoet door het hele geschiedenis heen ingezet bij gynaecologische klachten en als hulp bij geboorte, en werd het gezien als een vrouwenkruid bij uitstek.
Mijn acupuncturiste vertelde dat de moxa die ze gebruikt in de behandelingen uit bijvoet bestaan. De moxakegeltjes met gerolde bijvoetbloemetjes en -blaadjes worden op een acupunctuurpunt gezet en dan aangestoken. Door de verhitting wordt het punt sterk gestimuleerd en treedt er reiniging op. Dit is een eeuwenoude Oosterse therapie.
De bitterstoffen uit de plant hebben ook een hele gunstige werking op de spijsvertering, met name bij de vertering van vetten. De combinatie van inhoudstoffen werken ook tegen darmparasieten. Daarnaast helpt bijvoet bij vermoeidheid, zenuwuitputting en depressiviteit. Symptomen die optreden bij een burnout. Zo blijkt een in het verleden geprezen en in het heden als onkruid bestempelde plant ineens van toepassing te zijn bij hele moderne klachten.
Het kruid als bestrijdingsmiddel
Bijvoet blijkt ook een oplossing te zijn bij andere moderne perikelen. De plant trekt sommige insecten sterk aan en op andere insecten heeft het juist een werende werking. Als je een bijvoetplant bij je moestuin hebt staan, gaan alle luizen op deze plant zitten in plaats van op je groente en tuinkruiden. De luizen plus bijvoet trekken lieveheersbeestjes en sluipwespen aan, die de luizen versnaperen. Bijvoet beschermt ook fruitbomen, bessenstruiken en notenbomen tegen luizen, evenals tegen schimmels en roest. Vanwege de werking van bijvoet wordt de plant steeds vaker als gewasbescherming ingezet in de commerciële planten-, groente- en bollenteelt.
Bijvoet heeft juist een werende werking op motten, vliegen en muggen. Je kunt de bloeiende toppen drogen en in zakjes in de kast tussen je wollen kleren leggen tegen motten. Je kunt er zelfs een anti-muggenmiddel van maken. Dit maak je door er een hele sterke thee van te trekken en je hiermee in te smeren. Dit heeft een werking van ongeveer twee uur. Een sterkere werking heeft de etherische olie. Je kunt hiervan een paar druppeltjes in een grotere hoeveelheid draagolie doen, bijvoorbeeld jojobaolie of amandelolie, en je daarmee insmeren.
En die naam dan: bijvoet?
In de Naturalis Historia, die de Romeinse letterkundige Plinius in 77 na Chr. schrijft, vermeldt hij bij bijvoet dat: “de reizende, die bijvoet op het lichaam draagt, niet moe wordt en tegen gif en wilde dieren is beschermd”. Romeinse soldaten zouden het in hun sandalen ‘bij de voet’ hebben gelegd tegen pijnlijke voeten door de grote afstanden die ze moesten lopen. De etherische olie van de plant heeft een weldadige invloed op vermoeide voeten.
Een kosmopoliet
Het was geen toeval dat ik bijvoet in de Himalaya aantrof. Het geslacht Artemisia bestaat uit ongeveer 500 soorten die over de hele wereld te vinden zijn. In Nederland zijn de volgende soorten inheems: bijvoet (Artemisia vulgaris), absinthalsem (Artemisia absynthum), wilde averuit (Artemisia campestris) en de zeer zeldzame zeealsem (Artemisia maritima) en duinaveruit (Artemisia campestris subsp. Maritima).
Baat het niet, dan schaadt het niet?
Deze uitdrukking gaat niet op voor de toepassing van geneeskrachtige kruiden. Alle kruiden moeten altijd met zorg worden gebruikt. Vanwege de werking op de baarmoeder en de bitterstoffen is het sterk af te raden om bijvoet te gebruiken bij zwangerschap en tijdens zogen. Niet gebruiken bij chronische ontstekingen aan de maag of darmen of als je medicijnen gebruikt. Ook kun je een allergie hebben voor de plant. Wees vooral voorzichtig met aangeschafte etherische olie, omdat het heel geconcentreerd en snel te sterk is. Wissel een thee regelmatig af: nooit langer dan 3 weken achtereen hetzelfde kruid gebruiken en niet meer dan 1-2 theelepels per dag. Raadpleeg eerst een herborist, kruidendeskundige of fytotherapeut voordat je aan de slag gaat met bijvoet.
Bronnen
Herboristen gebruiken over het algemeen het Groot Handboek geneeskrachtige planten van Geert Verhelst als bron voor hun kruidenkennis. Naast dit boek noem ik verder één bron van alle teksten die ik gelezen heb over bijvoet omdat deze alles omvat. Bovendien is het een parel van een boekje: Bijvoet van collega herborist en wildkruidenvrouw Tanja Hilgers. Als je meer wil weten over deze bijzondere plant kan ik je echt aanraden om dit boekje te lezen.